Memlükler Dönemi Hanefî Usul Literatürü

Bu makalede Memlükler döneminde yaşamış olan Hanefî âlimlerin fıkıh usulü eserlerini, gerek Hanefî usul yazımı gerekse Memlükler dönemi usul yazımı içerisinde sahip oldukları yer açısından ele almayı hedefliyoruz. Usul tarihi bakımından söz konusu eserlerin yazımında etkili olan gelişmelerin, yazıldıkları döneme özgü özelliklerin veya meselelerin bulunup bulunmadığı, diğer mezhep alimlerinin ve önceki (mütekaddimûn dönemi) yahut sonraki (Osmanlı dönemi) Hanefîlerin eserleriyle karşılaştırıldığında ne tür bir benzerlik yahut farklılaşmanın bulunduğu gibi sorular etrafında konuyu inceleyeceğiz. Dönemin genişliği, eser sayısının çokluğu ve bir kısım eserlerin günümüze ulaşmamış olması, birçoğunun ise halen yazma halde bulunması gibi çeşitli sebeplerle makale daha çok döneme dair bir harita sunan tasvir ağırlıklı bir çalışma durumundadır. Belirli meseleler ve terimlerin bu eserlerde işlenişini ele alan çalışmalarla birlikte, zamanla, konuya dair daha iyi bir tarihî kavrayış elde etmek mümkün olacaktır. Bu çalışmada başka bir beldede yetişmiş olsa bile ömrünün belli bir dönemini Memlük topraklarında geçiren ve orada vefat eden alimler esas alınmıştır, öte yandan Molla Fenârî (v. 834/1431) veya Seyyid Şerif el-Cürcanî (v. 816/1413) gibi hac veya eğitim amaçlı seyahat esnasında Memlük topraklarında bulunmuş olanlar dahil edilmemiştir. Memlük Hanefîleri’nin tamamı değil, bir usul eseri kaleme almış veya usule dair görüşlerini çeşitli eserlerinde ifade etmiş olanlar çerçevesinde bir inceleme yapılmaktadır. Eyyûbîler ve Memlükler dönemine dair daha önce yaptığımız bir araştırmada bir fıkıh eseri telif eden 109 Hanefî alim tespit ettik.1 Eyyûbîler döneminde -tespit edebildiğimiz kadarıyla- usul eseri telif eden sadece iki Hanefî alim bulunduğundan2 buradaki değerlendirmelerimiz ağırlıklı olarak Memlükler dönemiyle ilgilidir. Ekli listede de görüleceği üzere Memlük Hanefîleri’nden 43 tanesinin en az bir usul eseri bulunmaktadır.